Gần đây, phát ngôn thẳng thắn của bà Phạm Khánh Phong Lan – Giám đốc Ban Quản lý An toàn thực phẩm TP.HCM – rằng “bánh nhà làm thì để nhà ăn thôi” đã gây nên nhiều tranh luận. Với tôi, câu nói ấy không có gì đáng tranh cãi, mà ngược lại, phản ánh đúng bản chất của một thực trạng mà chúng ta đã quá dễ dãi với nó: việc thực phẩm “nhà làm” tràn lan trên thị trường, không giấy tờ, không kiểm định, không ai chịu trách nhiệm nếu có vấn đề xảy ra.
Tôi không tin vào hàng handmade. Không phải vì tôi thiếu niềm tin vào con người hay sự tử tế, mà vì tôi tin vào quy chuẩn, vào kiểm định, vào trách nhiệm. Từ lâu rồi, tôi đã không hề tin tưởng vào những món ăn được quảng cáo là “ngon lắm vì nhà làm”, hay những loại “rau nhà trồng, không thuốc” mà người bán thường rao. Nghe thì rất đáng tin, rất gần gũi, nhưng thực tế thì toàn bộ những điều đó đều chỉ dựa trên lời nói của người bán. Người mua gần như không có cách nào để xác minh tính thật giả, chưa nói đến chất lượng cụ thể. Cũng chẳng có ai đảm bảo rằng nguyên liệu ấy sạch, quá trình làm ấy vệ sinh, hay sản phẩm đó an toàn đến đâu. Không có tem nhãn, không hạn sử dụng, không giấy tờ, không một ai chịu trách nhiệm nếu như người tiêu dùng ăn phải món kém chất lượng. Vậy thì niềm tin được đặt vào đâu?
Chúng ta đang sống trong một xã hội mà thực phẩm không còn đơn thuần là chuyện ăn no. Người tiêu dùng ngày nay quan tâm đến xuất xứ, quy trình sản xuất, độ an toàn và thậm chí là tác động môi trường. Trong bối cảnh ấy, thật lạ khi hàng handmade, bánh nhà làm – những thứ hoàn toàn không có một cơ chế giám sát hay tiêu chuẩn kiểm nghiệm nào – lại được ca ngợi quá mức và bày bán tràn lan như một giải pháp “thân thiện”, “đáng tin”. Tôi cho rằng, nếu làm để ăn trong gia đình thì sao cũng được, đó là việc riêng. Nhưng một khi đã mang ra thị trường, bán cho người khác, thì điều tối thiểu là phải có trách nhiệm với sức khỏe của người tiêu dùng.
Người ta thường hay viện dẫn câu chuyện “nhỏ lẻ thì làm sao đủ điều kiện xin giấy phép”, hay “mình làm sạch còn hơn mấy chỗ công nghiệp toàn chất bảo quản”. Nhưng đó là một so sánh đầy ngụy biện. Bởi thực tế là chính những nơi có giấy phép, có nhà xưởng, có hệ thống giám sát vệ sinh mới là nơi buộc phải chịu trách nhiệm nếu xảy ra sai phạm. Họ có mã số truy xuất nguồn gốc, có kiểm nghiệm chất lượng, có tiêu chuẩn công bố sản phẩm và quy trình bảo quản cụ thể. Trong khi đó, hàng handmade thì thường trôi nổi, bán từ Facebook, Zalo, Shopee không tên tuổi. Khi bánh bị mốc, nhân bị hỏng, người tiêu dùng đau bụng – ai chịu trách nhiệm? Người bán có quay lại để đền bù hay chỉ đơn giản là… lặng lẽ khóa tài khoản?
Tôi cho rằng không thể xây dựng một thị trường văn minh và an toàn nếu cứ tiếp tục dung dưỡng cho sự mập mờ. Mỗi lần thấy ai đó đăng bán bánh trung thu handmade với lời quảng cáo hoa mỹ như “bánh làm bằng cả trái tim”, tôi lại tự hỏi: nếu thật sự làm bằng trái tim thì tại sao không dám công khai quy trình sản xuất, không có tem nhãn rõ ràng, không chịu đăng ký kiểm định sản phẩm? Một trái tim chân thành không thể thay thế trách nhiệm và pháp lý. Cảm xúc không thể thay thế minh bạch. Mọi sự sáng tạo đều đáng trân trọng, nhưng khi gắn với thực phẩm – thứ đi vào cơ thể người – thì bắt buộc phải được đặt trong khuôn khổ pháp luật.
Bánh handmade có thể đẹp, độc đáo, hợp thị hiếu và đúng “gu” thị trường. Nhưng nếu chỉ dừng lại ở vẻ ngoài và lời quảng cáo, thì đó không phải là một sản phẩm thực phẩm đạt chuẩn, mà chỉ là một món đồ “ăn thử, chấp nhận rủi ro”. Không phải ai cũng có đủ hiểu biết để đánh giá chất lượng nguyên liệu, quy trình chế biến. Và cũng không nên bắt người tiêu dùng phải chịu rủi ro chỉ vì họ lỡ đặt niềm tin vào vài lời rao bán có cánh trên mạng.
Thị trường thực phẩm, đặc biệt là thực phẩm mùa lễ như bánh Trung thu, vốn dĩ đã lộn xộn và dễ bị lợi dụng lòng tin. Càng vào dịp cao điểm, hàng handmade càng bùng nổ như nấm sau mưa. Nhưng một thị trường phát triển thực sự phải là nơi các chuẩn mực được thiết lập, và mọi sản phẩm – dù làm bằng tay hay bằng máy – đều phải được đánh giá trên cùng một hệ tiêu chuẩn. Đừng nhầm lẫn giữa sự thủ công với sự cẩu thả. Đừng biến sự mộc mạc thành cái cớ để né tránh nghĩa vụ pháp lý.
Tôi không phủ nhận rằng có những người làm bánh tại nhà rất có tâm, rất kỹ tính, và thật sự muốn mang sản phẩm tử tế đến tay người khác. Nhưng thiện chí không thể thay thế hệ thống đảm bảo chất lượng. Nếu thực sự muốn bước ra thị trường, muốn kinh doanh nghiêm túc và lâu dài, thì đừng viện lý do “nhà làm nên không cần phép”. Hãy làm đúng quy định, công khai, minh bạch – khi đó, không ai còn nói rằng “bánh nhà làm thì để nhà ăn thôi”. Bởi lúc ấy, nó không còn là bánh nhà làm, mà đã là sản phẩm được công nhận đúng nghĩa.
Tôi tin rằng việc đẩy mạnh quản lý hàng handmade là không nhằm “giết chết” tinh thần khởi nghiệp hay sự sáng tạo, mà để đặt ra một ngưỡng tiêu chuẩn mà bất kỳ ai bán thực phẩm đều phải vượt qua – vì lợi ích chung của cộng đồng. Người làm hàng handmade cũng cần hiểu rằng: khi bạn bắt đầu bán một món gì đó, bạn không còn là một người yêu bếp, bạn là một người kinh doanh thực phẩm. Và kinh doanh thì cần tuân thủ luật chơi.
Tôi không thích bánh nhà làm, vì tôi không tin vào thực phẩm chỉ được đảm bảo bằng lời hứa. Sức khỏe của tôi không thể đặt cược vào cảm xúc hay niềm tin mù quáng. Nếu bạn muốn bán, xin hãy minh bạch. Còn nếu không, thì đúng như lời bà Phong Lan: bánh nhà làm thì để nhà ăn thôi.
