“Muốn đi nhanh thì đi một mình, muốn đi xa thì đi cùng nhau.”
“Thay đổi là cơ hội, không phải thách thức.”
“Hãy sống là chính mình, vì tất cả những người khác đã có người đóng vai rồi.”
Đã bao nhiêu lần bạn nghe những câu nói như vậy xuất hiện trong các buổi họp, bài đăng trên mạng xã hội, hay lời giới thiệu đầu buổi làm việc nhóm? Với tôi, đó không chỉ là những âm thanh quen thuộc – mà là những dấu hiệu cảnh báo. Mỗi lần ai đó mở lời bằng một câu được trích dẫn quá nhiều lần từ các diễn giả nổi tiếng, sách self-help hay TED Talk, tôi không thể ngăn được một cơn khó chịu thoảng qua, như thể đang hít phải một mùi nước hoa quá nồng trong một căn phòng không có cửa sổ.
Không có gì sai với việc trích dẫn. Trong nhiều thế kỷ, con người truyền tải tri thức, cảm hứng và kinh nghiệm sống qua ngôn từ. Nhưng điều khiến những câu nói truyền cảm hứng trở nên “gây dị ứng” là khi chúng bị copy, dán lại và sử dụng như một lớp áo choàng đẹp đẽ để che giấu khoảng trống bên trong – sự mơ hồ trong mục tiêu, sự thiếu rõ ràng trong hành động, hay đôi khi là sự thiếu chân thành.
Có những người gần như nói chuyện bằng ngôn ngữ của người khác. Họ không diễn đạt điều mình thực sự nghĩ, mà chỉ lập lại những câu “đã được chứng minh là hay”. Cảm giác khi nói chuyện với họ giống như bạn đang nói chuyện với một bảng Pinterest di động: có cảm hứng, có hình ảnh, có câu nói đậm chất “deep”, nhưng lại thiếu một điều rất cơ bản – kết nối thật. Như thể họ không nói để hiểu, mà nói để gây ấn tượng.
Từ góc nhìn tâm lý học, hiện tượng này liên quan đến nhu cầu khẳng định bản thân qua hình ảnh xã hội. Khi người ta cảm thấy chưa đủ tự tin, hoặc không chắc mình đang đi đúng hướng, họ có xu hướng “mượn tạm” sự khôn ngoan của người khác như một chiếc khiên. Đây là cơ chế bù trừ tâm lý – dùng điều gì đó bề ngoài để làm vững nội tâm đang loay hoay bên trong. Giống như một người chưa có định hướng sống nhưng lại thích dán câu “Hãy theo đuổi đam mê, thành công sẽ theo đuổi bạn” lên ảnh đại diện. Nó không sai. Nhưng nó rỗng.
Một điều kỳ lạ là, càng thiếu trải nghiệm thật, người ta càng dễ bám vào những câu nói hay để khỏa lấp khoảng trống kinh nghiệm. Thay vì nói “tôi không chắc mình nên làm gì, nhưng tôi đang tìm hiểu”, họ lại chọn nói “tôi tin rằng mỗi người đều là một hạt giống tiềm năng, chỉ cần đất đủ tốt thì sẽ nở hoa”. Nghe thì dễ chịu, nhưng bạn không thể dùng thơ để thay thế bản đồ nếu bạn đang thực sự đi lạc.
Tôi từng ngồi trong một buổi chia sẻ nội bộ, nơi một người nói gần 15 phút chỉ toàn là các trích dẫn: từ Steve Jobs đến Brene Brown, từ Khổng Tử đến Oprah Winfrey. Không một câu nào là của họ. Không một ví dụ cá nhân nào được kể ra. Đến cuối buổi, tôi không biết người ấy nghĩ gì, làm gì, hay đang hướng về đâu. Nhưng tôi biết họ thích đọc sách self-help và giỏi sưu tầm.
Thật ra, những câu nói truyền cảm hứng không hề vô dụng. Chúng có thể nâng tinh thần, định hướng tư duy, và trong một số khoảnh khắc, mở ra cách nhìn mới. Nhưng khi được sử dụng như một thứ ngôn ngữ mặc định – thay vì là điểm nhấn có chọn lọc – chúng đánh mất hiệu lực. Tệ hơn, chúng trở thành lớp son che giấu sự thiếu trung thực hoặc thiếu năng lực nội tại.
Một nhà tâm lý học từng nói: “Ngôn từ không chỉ là công cụ giao tiếp, mà là bản đồ của tâm trí.” Khi ai đó quá lệ thuộc vào ngôn ngữ của người khác, điều đó có thể phản ánh rằng họ chưa hình thành được bản đồ tư duy riêng cho chính mình. Họ có thể có ý tốt, nhưng chưa chắc đã có chủ kiến. Họ có thể rất muốn kết nối, nhưng lại không biết cách mở lời từ chính trải nghiệm thật.
Có một điều lạ là, càng sống lâu, tôi càng trân trọng những câu nói dở. Một người nói ngập ngừng: “Mình cũng không chắc, nhưng mình nghĩ là nên thử làm từng bước một, sai thì sửa” – câu đó chẳng có gì hay, nhưng tôi thấy dễ tin hơn. Nó thô, thật, và chứa đựng sự can đảm để hiện diện mà không cần một tấm khiên bằng danh ngôn. Nó giống như ánh mắt nhìn thẳng, không qua kính râm.
Trong thời đại của “content is king”, chúng ta bị vây quanh bởi nội dung. Và khi nội dung trở thành hàng hóa, ngôn từ cũng mất dần trọng lượng. Một câu nói được trích hàng ngàn lần trên Instagram, Facebook, LinkedIn không còn sức chạm như lúc đầu nữa. Giống như bài hát bị phát đi phát lại trên loa siêu thị – quen thuộc nhưng không còn cảm xúc.
Tôi không muốn châm biếm những ai từng chia sẻ các câu truyền cảm hứng. Có thể họ cần điểm tựa. Có thể đó là cách họ tìm bạn bè, tìm nhóm, tìm người đồng cảm. Nhưng tôi mong chúng ta có thể vượt qua giai đoạn cần nói hay để bắt đầu sống thật. Rằng thay vì nói “hãy cùng nhau tạo ra thay đổi”, ta có thể nói “mình không biết bắt đầu từ đâu, nhưng bạn có thể giúp mình không?”. Nghe vậy, chân hơn. Và biết đâu, từ đó, thay đổi thật bắt đầu.
Chúng ta không cần là người nói hay. Chúng ta chỉ cần là người dám nói điều thật. Đó mới là truyền cảm hứng, dù chẳng cần một trích dẫn nào.
