Có bao giờ bạn thấy ai đó ngang nhiên băng qua đường ray xe lửa khi tàu đang đến gần? Hay một nhóm thanh niên thả diều gần sân bay, cười đùa như thể họ đang chơi trong công viên? Và rồi bạn tự hỏi: “Sao họ liều thế mà chẳng thấy bị phạt gì nặng?”
Thật ra, nhiều hành vi nguy hiểm tiềm tàng quanh ta vẫn xảy ra mỗi ngày, nhưng vì chưa gây ra hậu quả cụ thể, nên mức xử phạt thường rất nhẹ, có khi chỉ vài trăm ngàn đồng. Điều này dẫn đến tâm lý chủ quan, thậm chí xem thường pháp luật. Và khi tai nạn thực sự xảy ra, cái giá phải trả không chỉ là tiền, mà còn là sinh mạng, niềm tin và những mất mát không thể đo đếm.
Từ suy nghĩ đó, mình nảy ra một ý tưởng: nếu hành vi có thể gây ra tai nạn lớn, thì người vi phạm nên bị phạt tương ứng 1% tổng thiệt hại giả định – ngay cả khi hậu quả chưa xảy ra.
Tư duy phòng ngừa chứ không phải chờ hậu quả
Trong cách xử phạt hiện nay, đa phần các mức phạt hành chính đều dựa trên mức độ vi phạm thực tế hoặc khung cố định. Điều này có nghĩa là một người vượt đèn đỏ, hay một người dừng xe giữa đường ray, nếu chưa gây tai nạn, thì chỉ bị xử lý như “vi phạm thông thường”. Nhưng liệu đó có công bằng không, nếu hành vi đó tiềm ẩn nguy cơ gây ra một tai nạn thảm khốc, khiến hàng chục người thương vong?
Thế giới đang bước vào kỷ nguyên của quản trị rủi ro. Nghĩa là thay vì đợi hậu quả xảy ra rồi mới khắc phục, chúng ta cần chủ động phòng ngừa từ gốc. Và một trong những cách hữu hiệu nhất để điều chỉnh hành vi con người, chính là đánh vào chi phí rủi ro mà họ phải gánh, ngay cả khi “hên” chưa có chuyện gì xảy ra.
1% thôi, nhưng có thể đổi cả tư duy
Hãy tưởng tượng thế này: Một người thả diều trong vùng cấm bay gần sân bay Tân Sơn Nhất. Nếu lỡ dây diều cuốn vào động cơ máy bay, làm máy bay phải hạ cánh khẩn cấp, gây trễ chuyến, mất mát tài sản và rủi ro về người – tổng thiệt hại giả định có thể lên đến 10 tỷ đồng. Nếu người đó bị phạt 1% của tổng thiệt hại giả định, thì mức phạt sẽ là 100 triệu đồng.
Nghe có vẻ “nặng tay”? Nhưng hãy nghĩ lại: nếu hành vi ấy gây ra hậu quả thật, thì ai sẽ là người gánh? Là hành khách, là hãng hàng không, là nhà nước, và là xã hội. Một hành vi vô trách nhiệm không thể chỉ bị xử lý bằng vài trăm nghìn đồng – như vậy là quá nhẹ, quá dễ để… tái phạm.
Khi người vi phạm thấy rằng “giá phải trả” cho hành vi liều lĩnh có thể lên tới hàng chục, thậm chí hàng trăm triệu đồng, họ sẽ suy nghĩ kỹ hơn. Và đó chính là điều mà chính sách hướng đến: phòng ngừa và thay đổi hành vi, chứ không đơn thuần là trừng phạt.
Tưởng tượng vài ví dụ khác
Tại sao là “thiệt hại giả định”?
Người ta thường nói: “Chưa có gì xảy ra mà!” Nhưng chẳng phải chính cái “chưa có gì” mới là thời điểm tốt nhất để răn đe hay sao?
Thiệt hại giả định không phải là một con số “trên trời”. Nó có thể được tính dựa trên dữ liệu thực tế – ví dụ như chi phí trung bình của một vụ trễ chuyến bay, chi phí cứu hộ, sửa chữa, đền bù bảo hiểm… Hệ thống pháp luật hoàn toàn có thể xây dựng một khung thiệt hại chuẩn cho từng loại hành vi nguy hiểm. Từ đó, mức phạt 1% trở nên minh bạch, rõ ràng và hợp lý.
Đừng sợ “quá nặng”, hãy nghĩ “đủ để ngăn ngừa”
Có thể sẽ có người cho rằng mức phạt 1% này quá cao. Nhưng hãy nhớ rằng, nó chỉ áp dụng với những hành vi đặc biệt nguy hiểm, có thể gây hậu quả nghiêm trọng cho cộng đồng. Đây không phải là kiểu xử phạt “đánh đồng” hay “đánh úp” người dân, mà là một cách để xã hội nghiêm khắc hơn với rủi ro, thay vì dung túng cho sự liều lĩnh.
Chúng ta không thể tiếp tục sống trong một xã hội mà hành vi gây nguy hiểm lại được xem là… bình thường, miễn “chưa chết ai”. Giá trị của một xã hội văn minh nằm ở việc chúng ta hành xử có trách nhiệm kể cả khi chưa có hậu quả.
Hãy phạt 1% trước khi chúng ta mất 100%
Một phần trăm nghe thì nhỏ, nhưng nếu áp dụng đúng chỗ, nó có thể thay đổi cả cách xã hội vận hành. Khi luật pháp gửi đi thông điệp rằng: “Bạn có thể chưa gây hậu quả, nhưng bạn đang đặt cả xã hội vào rủi ro – và bạn sẽ phải trả giá cho điều đó”, thì hành vi liều lĩnh sẽ giảm, ý thức trách nhiệm sẽ tăng.
Hãy tưởng tượng một ngày, chúng ta sống trong một thành phố mà ai cũng suy nghĩ kỹ trước khi vượt đèn đỏ, trước khi xả rác ra sông, trước khi đốt rác bừa bãi hay thả diều ở nơi cấm. Khi đó, những con số 1% ấy sẽ trở thành rào chắn vô hình – nhưng cực kỳ hiệu quả – bảo vệ cuộc sống của tất cả chúng ta.
CHÚNG TÔI LÀ NHỮNG GÌ BẠN CẦN! ĐỘI NGŨ CHUYÊN NGHIỆP CỦA CHÚNG TÔI SẼ ĐẢM BẢO BẠN CÓ ĐƯỢC SỰ GIÚP ĐỠ CAO NHẤT.
